O ναός του Επικούριου Απόλλωνα

Βίντεο για το ναό του Επικούριου Απόλλωνα

"... Ετρεξα ανυπόμονος. Ηξερα πως ήταν ο ναός αυτός ένας από τους λαμπρότερους της Ελλάδας, έργο του Ικτίνου, χτισμένος ύστερα από τη μεγάλη νίκη του Παρθενώνα. Εδώ, στα βουνά τούτα, είχαν καταφύγει οι Φιγάλιοι, γλίτωσαν από την πανούκλα και ύψωσαν τον ναό αυτό γι ανα ευχαριστήσουν τον Επικούριο Απόλλωνα. Από μακριά στο άνοιγμα δύο λόφων, μέσα στην πρασινάδα, διέκρινα μιαν άκρα του ναού. Οι κολόνες ήταν από γαλαζωπή πέτρα, η ερημιά γύρω ήταν απέραντη, μήτε πουλί, μήτε τσοπάνης, μήτε νερό. Στο βάθος, κατά το νότο, φράζοντας τον ορίζοντα, κυμάτιζε ανάρια γαλάζιος ανοιχτός, παντοδύναμος και γαλήνιος, ο Ταΰγετος.

    Δύσκολα μπορώ να νιώσω τους αρχαίους ναούς, στην πρώτη επαφή μένω εντελώς ασυγκίνητος. Πρέπει να περάσει ώρα πολλή, να επικαλεστώ εντατικά τη σκέψη, να γυμνάσω το μάτι, για να μπορέσω να χαρώ την απλότητα και τη σοφία, τη δύναμη και τη χάρη του αρχαίου ναού. Σιγά - σιγά με την άσκηση σαν ένα κομάτι του βουνού μου φάνταξε ο ναός, διακριτικά σφηνωμένος ανάμεσα στα άλλα βουνά, από την ίδια πέτρα, από τον ίδιο ρυθμό και μονάχα όταν κοίταξα πολύ τις πέτρες τούτες, ένιωσα πως έτσι που είναι πελεκημένες και τοποθετημένες εκφράζουν την ουσία όλης της γύρω της βουνίσιας ερημιάς. Θαρρείς πως είναι το κεφάλι του τοπίου, η ιερή γυροτραφισμένη περιοχή όπου λάμπει ο νους του. Κι εδώ η αρχαία τέχνη δε σε ξαφνιάζει ήσυχα, από ένα μονοπάτι ανθρώπινο, σε ανεβάζει χωρίς να λαχανιάσεις στην κορυφή....".

    Έτσι γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης για τον ναό του Επικούριου Απόλλωνα στο βιβλίο του "Ταξιδεύοντας - Ο Μοριάς" και τί να προσθέσω άραγε εγώ;

    Ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα βρίσκεται κοντά στην αρχαία αρκαδική πόλη της Φιγαλείας και σε απόσταση 14 χιλιομέτρων από την σημερινή κωμόπολη της Ανδρίτσαινας. Καταλαμβάνει ένα από τα φυσικά πλατώματα του Κωτιλίου (Βάσσαι), σε υψόμετρο 1.130μ. Από το 1986 ανήκει στα προστατευόμενα από την UNESCO μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

    Ο ναός είναι περίπτερος, εξάστυλος, δωρικού ρυθμού. Ένα από τα πολλά ιδιόμορφα γνωρίσματά του είναι ότι στις μακρές πλευρές, έχει 15 κίονες (και όχι 13 όπως θα περίμενε κανείς, με βάση την κανονική για την εποχή αναλογία, που θέλει οι μακρές πλευρές να έχουν διπλάσιο αριθμό κιόνων από τις στενές, συν έναν). Το γνώρισμα αυτό έχει σαν συνέπεια την ιδιαίτερα επιμήκη μορφή της κάτοψης του ναού, χαρακτηριστικό των ναών της αρχαϊκής περιόδου. Εκτός από την δωρικού ρυθμού εξωτερική κιονοστοιχία, συνυπάρχουν στην αρχιτεκτονική του ναού στοιχεία του ιωνικού και του κορινθιακού ρυθμού.

    Αρχιτέκτων του ναού ήταν ο Ικτίνος (αρχιτέκτων και του Παρθενώνα) ο οποίος συνδύασε με αριστοτεχνικό τρόπο και τους τρεις ρυθμούς (ιωνικό - δωρικό - κορινθιακό) - ειδικά στο εσωτερικού του ναού - μια πρωτοπόρα και τολμηρή για την εποχή λύση που συνιστά τομή στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των ναών και έχει σαν αποτέλεσμα ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα, να θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους αρχαίους ναούς.

    Ο ναός κατασκευάσθηκε στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ. (420-400 π.Χ.). Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ναού είναι η παρουσία στον σηκό του πρωϊμότερου κορινθιακού κιονόκρανου.

    Τον ναό περιέτρεχε εξωτερικά δωρική ζωφόρος, την οποία αποτελούσαν ακόσμητες μετόπες και τρίγλυφα. Θεωρείται πλέον βέβαιον ότι δεν υπήρχαν γλυπτά στα αετώματα.

    Δωρική ζωφόρος υπήρχε και γύρω από τον εξωτερικό τοίχο του σηκού. Στις μακρές πλευρές οι μετόπες ήταν ακόσμητες, στις στενές πλευρές, έφεραν ανάγλυφες παραστάσεις.

    Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού συμπλήρωνε η ιωνική ζωφόρος στο εσωτερικού του σηκού. Αυτή αποτελεί και το βασικότερο αρχιτεκτονικό διακοσμητικό στοιχείο του ναού. Πέρα από την καλλιτεχνική αξία της ίδιας της γλυπτικής σύνθεσης, και μόνο το γεγονός ότι η ζωφόρος αναπτύσσεται σε εσωτερικό χώρο, την καθιστά μοναδικό παράδειγμα.

    Στις εικοσιτρείς ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες συνολικού μήκους 31 μ. περίπου, απεικονίζονται δυο πολύ αγαπητά θέματα της Ελληνικής μυθολογίας: η Αμαζονομαχία και η Κενταυρομαχία. Αφιερώνονται δώδεκα πλάκες στην πρώτη θεματική ενότητα και έντεκα στην δεύτερη. Οι πλάκες αυτές βρέθηκαν στο δάπεδο του σηκού, κάτω από λιθοσωρό αρχιτεκτονικών μελών, κατά την ανασκαφή του 1812. Στην συνέχεια αγοράσθηκαν σε δημοπρασία, για λογαριασμό του Αγγλου αντιβασιλέα και το 1815 μεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο, όπου και σήμερα εκτίθενται.

    ".... Η Φιγαλία κλείνεται γύρω από βουνά, αριστερά από το λεγόμενο Κωτίλιο και δεξιά από το Ελαίον Ορος που υψώνεται μπροστά της. Το Κωτίλιο απέχει σαράντα περίπου στάδια από την πόλη. Στο Κωτίλιο υπάρχει θέση ονομαζόμενη Βάσσαι και ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα, μαρμάρινος ο ίδιος και η στέγη του. Από όλους τους ναούς της Πελοποννήσου, ύστερα από το ναό της Τεγέας, θα μπορούσε αυτός να πάρει την πρώτη θέση για το κάλλος του μαρμάρου και το αρμονικό σύνολο. Το προσωνύμιο δόθηκε στον Απόλλωνα, γιατί ήλθε "επίκουρος" σε αρρώστια επιδημική όπως και οι Αθηναίοι τον ονόμασαν "αλεξίκακο", γιατί και σ’ αυτούς απομάκρυνε την αρρώστια. Έφερε και στους Φιγαλείς τη σωτηρία κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Πελοποννησίων και Αθηναίων και όχι σε καμιά άλλη περίσταση...."

ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ VIII, 41, 7-9(Μετάφραση Ν. Παπαχατζής)

    Ο ναός χτίστηκε από σκληρό, τοπικό ασβεστόλιθο. Ορισμένα μόνο τμήματα του είναι κατασκευασμένα από μάρμαρο - πιθανόν προερχόμενο από λατομείο της Πελοποννήσου: τα κιονόκρανα του σηκού, μέρη της οροφής και της στέγης, και ο γλυπτός διάκοσμος. Ο ασβεστόλιθος που χρησιμοποιήθηκε παρουσιάζει έντονη διαστρωμάτωση από ξένα στοιχεία τα στοιχεία αυτά όταν έρχονται σε επαφή, με το νερό και σε συνεργασία με τις μεγάλες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις που χαρακτηρίζουν το περιβάλλον του μνημείου, αποσαθρώνουν τη μάζα των αρχιτεκτονικών μελών. Καθοριστικό παράγοντα στη φθορά του δομικού υλικού, παίζει η δράση του παγετού που προκαλεί την αποκόλληση ολόκληρων τεμαχίων των λίθων. Φυσικά η σημερινή κατάσταση του δομικού υλικού είναι αποτέλεσμα και άλλων παραγόντων, εκτός από τους φυσικούς.

Η βιολογική διάβρωση (δηλ. η κάλυψη των λίθων από φυτικούς μικροοργανισμούς) ο ανθρώπινος παράγων (επεμβάσεις για την αφαίρεση του μετάλλου των συνδέσμων) η αναστήλωση του 1902 - 1908 και οι εξωτερικές μηχανικές τάσεις όπως οι σεισμοί. Την περίοδο 1902 - 1908 πραγματοποιήθηκε ευρύ αναστηλωτικό πρόγραμμα από την Αρχαιολογική Εταιρία υπό την διεύθυνση του Π. Καββαδία.    Αποτέλεσμα της αναστηλωτικής επέμβασης αυτής των αρχών του αιώνα, είναι η σε μεγάλο βαθμό αποκατάσταση του ναού, με τη μορφή που παρουσιάζει σήμερα. Μετά τους σεισμούς της περιόδου 1965-66, στερεωτικές εργασίες εκτελέσθηκαν στο ναό, υπό την καθοδήγηση, του καθηγητή Χ. Μπούρα.    Συγχρόνως διενεργείται και ένα μεγάλο ανασκαφικό πρόγραμμα.    Το φθινόπωρο του 1987 το μνημείο καλύφθηκε με προσωρινό στέγαστρο. Το στέγαστρο αυτό είναι μια ελαφριά κατασκευή που αποτελείται από σύστημα καλωδίων και πυλώνων πάνω στους οποίους ακουμπά σε κατάσταση τάνυσης, ένα συνθετικό ύφασμα, διαμορφώνοντας έτσι το κέλυφος της κατασκευής.    Οι σκοποί της κατασκευής αυτού του στεγάστρου είναι ευνόητοι. (Προστασία του ναού από την άμεση δράση των καιρικών φαινομένων βροχή - παγετός).    Το 1975 ιδρύθηκε η Επιτροπή Συντήρησης του ναού του Επικούριου Απόλλωνος (Ε.Σ.Ν.Ε.Α.) και ανέλαβε τον προγραμματισμό, την σύνταξη των σχετικών μελετών, και την εποπτεία των αναγκαίων για την συντήρηση του μνημείου έργων.    Η λειτουργία της επιτροπής διακόπηκε για λίγο στο τέλος του 1979.    Με την ανασύστασή της το φθινόπωρο του 1982 το έργο της συνεχίζεται συστηματικά ως σήμερα, αρχικά υπό την προεδρία του αειμνήστου Ι. Τραυλού μετά της εφόρου Αρχαιοτήτων Θ. Καράγιωργα και από το 1988 του Γενικού Διευθυντή Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Ιωάννη Τζεδάκι.    Το έργο της έρευνας και της μελέτης για την συντήρηση και αποκατάσταση του μνημείου, πραγματοποιείται από το Τεχνικό Γραφείο το οποίο αποτελεί ομάδα εξειδικευμένων επιστημόνων.

    "... Νομίζω ότι μπορούμε να πούμε πως μέσα στο σύνηθες περίγραμμα του περιστυλίου του, διατηρεί τα πιο συναρπαστικά προβλήματα από οποιοδήποτε άλλο κτίσμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου....".W. DINSMOOR 1933

    H αναγκαιότητα της επέμβασης, έχει ομόφωνα διατυπωθεί στη Διεθνή Συνάντηση που οργάνωσε η Ε.Σ.Ν.Ε.Α. στην Αθήνα, τον Μάρτιο του 1995, με θέμα την συντήρηση και αποκατάσταση του μνημείου.    Το έργο αποκατάστασης που προγραμματίζεται ΑΜΕΣΑ (ήδη οι πρώτες εργασίες έχουν ξεκινήσει), έχει διπλό στόχο: Στατικού και Αισθητικού χαρακτήρα.    Όσον αφορά τον πρώτο στόχο, η επέμβαση αποσκοπεί στην επίλυση των μεγάλων στατικών προβλημάτων που παρουσιάζει ο ναός.    Με την προσπάθεια άρσης των προβλημάτων στατικού χαρακτήρα της θεμελίωσης, συμβαδίζει απόλυτα και αναπόφευκτα η ανάγκη διόρθωσης της παραμορφωμένης γεωμετρίας του ναού άρα και της στρεβλωμένης εικόνας που παρουσιάζει σήμερα η ανωδομή του ναού λόγω των καθιζήσεων. Εξ ου και το αισθητικό αποτέλεσμα.    Πρόκειται για μια γιγαντιαία προσπάθεια (που γίνεται όχι κάτω από τις καλύτερες τουλάχιστον καιρικές συνθήκες) αλλά προσπάθεια που γίνεται από αποφασισμένους ανθρώπους.

Του Γιάννη Σταυρακάκη, Α.Ι.Α.